تاریخچه کاشیکاری در ایران
کاشیکاری یکی از هنرهای تزیینی معماری است که در ایران سابقهای بسیار طولانی دارد و قدمت آن به 4000 سال پیش میرسد.
معبد چغازنبیل شوش واقع در خوزستان از اولین مکانهایی است که کاشیهای دیواری لعابدار از آن بدست آمده است. پس از آن نمونههای بارزی از کاشیکاری یا اصطلاحا کاربرد آجر لعابدار به عنوان تزیینات بنا را در تزیینات دیواری دوران هخامنشی در شهرهای شوش و تخت جمشید شاهد هستیم که سرآغازی بر استفاده از سرامیک نما در کاخهای شاهی و امکان مقدس میباشد. کاشیکاری در دورههای بعدی اشکانی و ساسانی ادامه یافت که بارزترین نمونه آن موزاییک کاریهای شهر بیشابور استان فارس از دوره شاپور دوم ساسانی میباشد. این کاشی کاریها با استفاده از سنگهای رنگی به شکل موزاییک کاری به وجود آمده است که از زیباترین جلوههای هنر دوران ساسانی است.
کاشیکاری در قرون اولیه اسلامی
هنر کاشی کاری در سالهای اولیه ظهور اسلام در عراق به دلیل حضور مقر حکومتهای خلافتی در آن بیشتر مورد استفاده بود تا اینکه در دوران سلجوقی به شکلی گسترده از آن برای پوشاندن سطوح مختلف بناها و تزیینات آنها مورد توجه ایرانیان قرار گرفت. همانگونه که از نام کاشی که برگرفته از نام شهر کاشان است، مشخص است در قرون اولیه اسلامی با آغاز این هنر در ایران شهر کاشان مرکز اصلی تولید کاشی بود و نمونههای گوناگون کاشی از نظر شکل و تکنیک در آن جا تولید می شد.
یکی از مهمترین بناهایی که کاشی های اولیه در آنها استفاده می شد مساجد و حمام ها بوده است. از قرون اولیه اسلامی در ایران مساجد کمی بر جا مانده است که برخی اولین مسجد شبستانی ایران را مسجد جامع نایین می شناسند که در آن از انواع گچ بری ها استفاده شده است. با وجود این مسجد قدیمی از قرون اولیه اسلامی شواهدی بر وجود کاشی در تزیینات این بنا به چشم نمی خورد شاید یکی از دلایل آن عدم وجود صنعت کاشی در این شهر بوده است که البته در سالهای اخیر کاشی نایین به عنوان یکی از برندهای کاشی و سرامیک پا به عرصه گذاشته است.
کاشیکاری عصر سلجوقی
هنر کاشیکاری در دوران سلجوقی که در فاصله سالهای 415 تا 572 هجری بر بخشهای وسیعی از ایران و کشورهای غربی ایران حکومت میکردند در ایران گسترش یافت، از این دوران بناهای بسیاری به جا مانده است که برخی از کاشیکاریهای حرم امام رضا (ع) از نمونههای براز کاشیکاری سلجوقی است، علاوه بر آن کاشیکاری مسجد جامع عتیق اصفهان نیز اط این دوران به جا ماده است. کاشیهای سلجوقی به شکل ستاره یا صلیب بودند و بهترین نمونههای آنها را میتوان در گنبدخانه حرم امام رضا مشاهده نمود.
کاشیکاری عصر ایلخانی
پس از عصر سلجوقی، دوره مهم دیگری که در تاریخ کاشیکاری ایران بسیار حائز اهمیت است دوره ایلخانی میباشد. در دوره ایلخانی از کاشی سنتی برای تزیین بناها استفاده میشد، دوره ایلخانی اوج هنر کاشیکاری ایران است که نمونههای بی نظیری را در دل خود جای داده است. در دوره ایلخانی از هنرهای تزینی بسیاری برای تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی استفاده میشد و رواج بسیار آن باعث رشد و ترقی انواع کاشی گردید. تا پیش از دوره ایلخانی، استفاده از کاشی فقط در سطوح خارجی بنا مرسوم بود اما با روی کار آمدن حکام ایلخانی و علاقه بسیار آنها به به کارگیری هنرهای مختلف کاشیکاری در سطوح داخلی نیز استفاده شد. در دوره ایلخانیان، سه تکنیک برای تولید کاشی استفاده می شد، که عبارتند از: لعاب تک رنگ، رنگ آمیزی مینایی بر روی لعاب و رنگ آمیزی زرین فام بر روی لعاب با توجه به پیچیدگی ساخت سفال زرین فام، این روش به عنوان یک شیوه انحصاری شناخته شد که تنها در اختیار کاشی سازان حرفه ای در ایران بود.
استفاده از کاشی زرین فام که مهمترین کاشیهای به جا مانده از عصر ایلخانی است شامل: کاشی محراب، کاشی حاشیه ای کتیبه دار و کاشی ستاره ای (هشت پر) و صلیبی شکل است که همراه با تزیینات زرین فام یا لعاب تک رنگ اجرا میشدند. از دوران ایلخانی به بعد برجستهکاری بر روی کاشی باب گردید و کاشیهای ستاره ای با کتیبه و نقوش مختلف انسانی، حیوانی و گیاهی تزیین میشدند. از این دوره به بعد به تدریج نام سفالگر و تاریخ ساخت بر روی کاشیها ظاهر می شود. در زمینۀ استفاده از نقوش گوناگون انسانی و حیوانی بر روی کاشیهای زرین فام این دوره که تأثیرات بسیاری از هنر چینی در آن دیده میشود( نقوش نیلوفر آبی، اژدها، صورتهای گرد مغولی بهمراه دیگر ویژگیهای چهرهنگاری مغولی و...) باید افزود که، برغم مخالفتهای شدید در صورتنگاری انسانی در دین اسلام، کاشیکاری بناهای مذهبی دورۀ ایلخانی، بیشتر به بناهایی که مربوط به فرقه شیعه هستند اختصاص مییابند. رشد پیوندگونه مذهب شیعه و صوفیگری در سدههای میانی ایران، امکان استفاده تصاویر انسانی و ... را به همراه استفاده از از اشعار غنایی و آیات قرآنی را در مقبرهها فراهم مینمود همانگونه که در سنت صوفی نیز همین منوال به چشم میخورد و عشق انسانی، تمثیلی برای دوست داشتن خدا بود. از مهمترین بناهای این دوره میتوان به مسجد جامع اصفهان و گنبد سلطانیه زنجان اشاره نمود.
کاشی کاری عصر صفویه
با روی کار آمدن تیموریان در ایران، بسیاری از هنرها رو به انحطاط نهاد. در این دوره ایران عرصه تاخت و تاز گردید و دیگر مجالی برای گسترش و اعطلای هنرهای مختلف از جمله کاشی کاری نبود. پس از تیموریان صفویان حکومت ایران را در دست گرفتند که تبدیل به یکی از مهمترین دورههای تاریخ هنر ایران گردیدند. صفویان اصفهان را به عنوان پایتخت انتخاب نمودند و تحولات گسترده ای در معماری و هنر عصر خویش ایجاد نمودند. با روی کار آمدن شاه عباس صفوی توجه به معماری بناها و استفاده از هنرکاشیکاری صفوی برای تزیین بناهای مختلفی همچون مقابر، مساجد، مدارس، بازارها، کاخها، کاروانسراها و ... بیش از بیش مورد توجه قرار گرفت. در زمان شاه عباس پوشاندن سطوح مختلف بناهای قدیمی با استفاده از کاشی مرسوم گردید. از بارزترین نمونههای کاشیکاری این دوره میتوان به مسجد شخ لطف الله اصفهان اشاره نمود که جلوه ای بی نظیر از کاربرد کاشی میباشد.
کاشی کاری عصر قاجار
پس از دوران صفویه، افشاریه و زندیه بر ایران حکومت کردند که هیچ یک تحولی در عرصه هنر کاشیکاری به وجود نیاوردند. با روی کار آمدن حاکمان قاجار و تغییر پایتخت به تهران، تحول بسیاری در صنعت کاشی ایران رخ داد. هنرمندان دوره قاجار صاحب صنعتی تکامل یافته در صنعت کاشی شدند. پادشاهان قاجار از کاشیکاری در ساختمانهای دینی و نیوی بسیاری استفاده کردند و مضامین تصویری بسیاری را به این هنر وارد نمودند. دیگر کاشی کاری یک هنر فاخر مناسب فضاهای معنوی و عرفانی نبود و از این هنر در خیابان کشیها، ساخت ایوانها و سرکنسولها در معابر و خیابانها استفاده شده است. امروزه میتوانید نمونههای بسیاری از کاربرد کاشی به خصوص با تصاویر انسانی را در کاشیکاریهای باقی مانده عصر قاجار در تهران مشاهده نمایید.
با روی کار آمدن حکومت پهلوی کاشی کاری ایران به سوی صنعتی شدن قدم برداشت و به حیات خود در شکلی متفاوت ادامه داد.