تکنیک ساخت کاشی زرین فام
کاشی زرین فام را شاید بتوان به عنوان فاخرترین پوشش دهنده ساختمانی در گذشته به حساب آورد که از آن برای پوشش انواع بناهای مذهبی و کاربردی استفاده می شد.
همانگونه که در مقاله کاشی زرین فام اشاره نمودیم این سفال اولین بار در مصر پدیدار شد پس از مصر این سفال در عراق تولید گردید اما این سفال با عنوان کاشی زرین فام سیر تحول و بالندگی خود را در ایران پیمود و متخصصین ایرانی در ساخت مدل جدید کاشی و سرامیک به چنان تبحری دست یافتند که تکنیک ساخت سفال زرین فام ایرانی همواره به عنوان یک معما برای سازندگان سفال در سایر ملل باقی ماند.
تکنیک ساخت کاشی زرین فام
اما سفال زرین فام چگونه سفالی است و تکنیک ساخت آن به صورت کلی چیست؟
زرین فام همانگونه که از نام آن پیداست سفالی با لعابی شیشه گونه می باشد که جلایی فلزی دارد، اینگونه سفال در نتیجه ممنوعیت استفاده از فلزات گرانبهایی همچون طلا و نقره به عنوان ظروف در ایران اسلامی به کار گرفته شدند.
با نگاهی به لعاب سفال و کاشی زرین فام، مشخص می گردد که این تکنیک ساخت سفال زرین فام تکنیکی نبود که تنها با دیدن آن بتوان به آن دست یافت. این تکنیک تنها از طریق آموزش در نزد استادکاران حرفه ای قابل یادگیری بوده است و حتما باید خرید کاشی و سرامیک قبل از مرحله آموزش انجام شود.
تکنیک ساخت سفال زرین فام برای چندین سال منحصر به سفالگران عراقی بود. آن ها از منتشر کردن این تکنیک خودداری می کردند.
برای تولید لعاب زرین فام، ابتدا ظرف به وسیله یک روش معمولی حرارت و لعاب داده می شد پس از آن، طرح بر روی لعاب سرد شده، توسط ترکیبی از سولفور، اکسید نقره و اکسید مس به اضافه ی گل اخرای زرد یا قرمز، نقاشی می گردید و سپس ظرف درون سرکه قرار می گرفت. سفال برای بار دوم در کوره ای با دمایی کمتر و کاهش یافته، کوره ای با اتمسفر مونواکسید کربن و سوختی مرطوب و مخزن هوای محدود حرارت می دید. پس از آن رنگ اخرا آرام آرام از سطح ظرف سرد شده کنار رفته و طرح روی لعاب با درخششی فلز گونه ثابت می ماند.
کوره های سفال های زرین فام
یکی از مهمترین موارد در ساخت سفال زرین فام کوره های ساخت این نوع سفال می باشد. نحوه استقرار و ساخت کوره کار بسیار فنی و تکنیکی بوده و اگر قطعات آجرها به صورت تراز قرار نمی گرفتند، قطعا موقع حرارت، باعث می گردید که هواکش کوره مسدود شود. کوره های پخت سفال، با ساختاری گرد یا بیضوی، متشکل از دو اتاق، شبیه یک برج بلند ساخته می شدند.آتشدان در اتاق پایین بود که حرارت آن از طریق سوراخ های سقف مشبک به اتاق بالایی راه می یافت که در آن سفال های خام قرار داشتند و ضمن پختن تدریجی سفال ها، از سوراخ های سقف گنبدی آن اتاق به بیرون متصاعد می شد.
در درون کوره، ردیف به ردیف میخ های سفالی وجود داشت که در حفره های درونی تعبیه شده بودند.کوره هایی با ردیف هایی از میخ های سفالی با طول بین 60 تا 70 سانتیمتر در بعضی مکان ها از جمله سیراف در خلیج فارس و کاخ ایلخانی در تخت سلیمان به دست آمده است. ظرف ها و کاشی ها بر روی این میخ ها گذاشته می شده و گاهی برای حفاظت ظرف ها از حرارت مستقیم آتش، آنها را در محفظه های سفالی قرار می دادند. بهترین سوخت حرارتی برای کوره چوب، کاه، خار مغیلان و در بعضی مواقع پهن خشک شده بوده است. از این رو ساخت و طراحی کوره عاملی حساس و محل اشیاء در داخل کوره، نوع و مقدار سوخت مورد استفاده نیز از اهمیت خاصی برخوردار بود.