کاشی چیست؟

هنرمندان کاشی ساز ایرانی با استفاده از ذوق و قریحه هنری خود اقدام به ساخت کاشی و سرامیک با رنگ‌ها و طرح‌های مختلف برای استفاده در معماری بناهای فاخر ایرانی نمودند. این هنر فاخر نام خودر را از شهر کاشان برگرفته است که در گذشته مرکز صنعت کاشیکاری ایران بوده است. کاشی در انگلیسی با عنوان Tile شناخته می‌شود که برگرفته از واژه لاتین tegula مشتق شده از فعل tegere به معنای پوشاندن و پوشش دادن است. رومیان به سفال‌هایی که در بام‌ها برای عایق کاری سقف استفاده می‌کردند tegere می‌گفتند. تولید کاشی و سرامیک بی توجه به  درجه بندی کاشی و سرامیک در طول این سالها با رشد و توسعه همراه بوده است و امروزه این محصول تفاوت بسیاری با نمونه های اولیه آن دارد.

پیشینه کاشی و سرامیک

ایده ساخت کاشی به عنوان پوششی برای دیواره و کف بنا، از آجرهای لعابدار تزیینی و سفال‌های لعابداری گرفته شده است که در گذشته برای ساخت انواع ظروف سفالی به کار گرفته می‌شد در نتیجه کاشی به عنوان یک متریال مجزا از ترکیب آجرهای منقوش لعابدار برای تزیین دیواره‌ها و ظروف سرامیکی ساخته شده از سفال برای جلوگیری از نشت آب و رطوبت به وجود آمد. در دوران تاریخی استفاده از سفال پخته لعابدار در بناها برای منقوش کردن دیوارها با عنوان آجر لعابدار به کار گرفته می‌شد. قدیمی‌ترین نمونه آجرهای لعابدار منطقه خاورمیانه را شاید بتوان آجرهای لعابدار زیگورات چغازنبیل شوش که متعلق به 3300 تا 3400 سال پیش است دانست پس از آن بارزترین نمونه‌های آجرهای لعابدار در دروازه ایشتار بابل و کاخ‌ها هخامنشی شوش که متعلق به داریوش اول است را می‌توان یافت. دروازه بابل به عنوان یک اثر جذاب از آجرکاری لعابدار شناخته می‌شود که متعلق به بیش از 2600 سال پیش است. پس از ظهور کاشی در دوران اولیه اسلامی، شهرهای مختلفی در جهان اسلام به ساخت کاشی پرداختند و کم کم تولید این متریال رو به رشد نهاد. پس از انقلاب صنعتی ما شاهد ظهور کارخانجات کاشی و سرامیک بوده ایم که این محصولات دچار تحول بسیاری در تولید گردید و سرامیک به عنوان کاشی کف روی کار آمد و امروزه شاهد کارخانجات کاشی دیوار و سرامیک کف هستیم.

ساخت کاشی

کاشی‌ها مانند سایر سفال‌ها از خاک تهیه می‌شوند. برای ساخت کاشی خاک رسی که حدودا 20 تا 25 درصد سلیس دارد مورد استفاده قرار می‌گیرد. سلیس باعث شیشه‌ای شدن بافت کاشی می‌شود. پس از الک کردن و جدا نمودن ضایعات خاک آن را آسیاب می‌نمایند تا به گرد یکنواختی تبدیل شود تا بتوان از آن گِل یکدستی به وجود آورد. گل به دست آمده را پس از ورز دهی مناسب در ابعاد مورد نظر قالب گیری می‌نمایند. قالب گیری به طور کل در شرایط خلا انجام می‌گیرد تا کاشی‌ها به لحاظ مقاومت از مرغوبیت بیشتری برخودار شوند. پس از آن قطعه‌ها از قالب خارج شده و اجازه می‌دهند که خشک شود. فرآیند خشک شدن در تونل‌های هوای گرم انجام می‌گیرد. پس از طی مرحله خشک شدن، کاشی‌ها وارد مرحله پخت می‌شوند. با توجه به نوع کاشی ممکن است فرآیند پخت دو تا سه بار تکرار شود. در اولین مرحله پخت، قبل از پختن کامل قطعات و تبدیل آنها به قطعات شیشه ای، کاشی‌ها را از کوره خارج کرده و روی آنها لعاب می‌پاشند و دوباره در کوره قرار می‌گیرند تا با لعاب مورد نظر شیشه ای شود. برخی از لعاب‌های طرحدار نیازمند تجدید پخت هستند بدین صورت که در پایان مرحله دوم، لعاب دیگری به آن افزوده می‌شود و دوباره به کوره بر می‌گردند تا نقش و نگار مورد نظر را به دست آورند. این نوع پخت‌ها را تک پخت، دو پخت و سه پخت می‌نامند. 

تحول رو به جلوی صنعت کاشی را بخوانید.

لعاب کاشی و سرامیک

لعاب کاشی که امروزه یکی از مهمترین دلیل تمایز میان کاشی‌ها و سرامیک است، یک لایه شیشه ای است که در حرارت بالا به شکل مایع تمامی سطح کاشی را می‌پوشاند و پس از سرد شدن از نفوذ مایعات به آن جلوگیری می‌کند. این لعاب امکان ایجاد طرح‌ها و رنگ‌های مختلف را برای سازندگان فراهم می‌آورد. لعاب‌ها به چند نوع تقسیم می شوند که لعاب براق، لعاب مات، لعاب ترکیبی مات و براق (لاپاتو) و لعاب پولیشی مهمترین آنها هستند.

لعاب براق

لعاب‌های براق عملکردی شیشه گونه دارند و همانند شیشه از شفافیت بالایی برخودارند و شبیه به آینه عمل می‌کنند در نتیجه توانایی بزرگتر و دلبازتر نشان دادن فضاها را دارند، این نوع لعاب مناسب کاشی‌های دیوار هستند که امروزه با عنوان سرامیک شناخته می شوند. این نوع لعاب بیشتر برای مدل جدید کاشی و سرامیک به کار می رود که طراحی آن بیشتر بوده و نمایش این طرح و نقش در درجه اول اهمیت قرار دارد. این نوع لعاب در صورت ریخته شدن مایعات بر روی آنها بسیار لغزنده خواهند بود در نتیجه استفاده از آنها در کف آشپزخانه، حمام و سرویس بهداشتی توصیه نمی‌شود.

لعاب مات

 دسته‌ی دیگر لعاب‌های کاشی، لعاب‌های مات هستند که با ایجاد یک سطح هموار با میزان اصطکاک بیشتر از نفوذ مایعات جلوگیری می‌نماید، این نوع لعاب از درخشندگی کمتری برخودار است و به دلیل مقاومت در برابر سر خوردن مناسب کف حمام، آشپزخانه و سرویس بهداشتی است.

لعاب ترکیبی لاپاتو

دسته سوم لعاب‌ها، لعاب‌های ترکیبی هستند که از هر دو نوع لعاب مات و براق در آن استفاده شده است و در کنار درخشندگی و شفافیت لعاب براق خاصیت لعاب های مات را در ایجاد اصطکاک بیشتر برای جلوگیری از سر خوردن دارا می باشد. این نوع لعاب توسط ایتالیایی‌ها وارد صنعت کاشی و سرامیک گردید و با نام ایتالیایی لاپاتو شناخته می شود.

لعاب پولیشی

با پیشرفت تکنولوژی لعاب های متنوع دیگری نیز پا به عرصه وجود گذاشتند که لعاب‌های پولیشی مهمترین آنها هستند.

کاشی کاری یکی از مهمترین هنرهای ایران پس از اسلام است که مظاهر بسیاری از آن را می توان در بناهای مختلف دوران اسلامی مشاهده نمود.

مقالات پیشنهادی برای مطالعه: ویژگی کاشی و سرامیک مرغوب، راهنمای خرید کاشی و سرامیک