کاشی کاری اسلامی و موارد استفاده از آن را بیشتر بشناسید
با روی کار آمدن عنصر تزیینی کاشی سنتی در معماری، صنعت جدیدی در ایران با نام صنعت کاشی سازی شکل گرفت که تا کنون نمونهها بسیار موفقی را به جهان عرضه نموده است.
صنعت کاشی در اوایل دوران اسلامی از محبوبیت بسیاری برخودار بود و از آن برای ایجاد مضامین عرفانی و روحانی در امکان مذهبی مانند مساجد و مقابر، اماکن عمومی مانند بازارها، حمامها و در اماکن خصوصی مانند منازل و کاخها استفاده می شد. پیشرفت صنایع کاشی سازی منجر به ظهور انواع کاشی با متدهای متفاوت در لعاب دهی و اجرای تزیینات گردید. مهمترین آنها شامل : کاشی تک رنگ، کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی زرین فام، کاشی معقلی کاشی مینایی و کاشی مقرنس میشود که هریک متد خاص خود را برای اجرا داشتند.
کاشی تک رنگ
در اوایل ورود به اسلام و رواج ساخت مساجد و مقابر تزیینات معماری جنبه مهم ساختمانها و بناها را به خود اختصاص داد و معماران به دنبال استفاده از شیوههای جدید آجرکاری، گچ بری، منبت کاری و ... برای تزیین هرچه بهتر این فضاها بودند با روی کار آمدن کاشی سنتی به عنوان یک متریال تزیینی استفاده از آن در شکل گستردهای رواج یافت. اولین کاشیها به صورت تک رنگ استفاده میشدند. معماران ایرانی برای ایجاد یک جلوه بصری عرفانی از رنگ فیروزه ای برای کاشی کاری استفاده مینمودند در نتیجه بسیاری از آثار باقی مانده کاشیکاری به رنگ آبی هستند. ازنمونههای بارز کاشی کاری یک رنگ میتوان به کاشی کاری مسجد جامع قزوین،گنبد کبود مراغه، برجهای خرقان، مناره مسجد دامغان و مسجد زوزن خراسان اشاره نمود.
کاشی معرق
بر طبق تحقیقات آرتور پوپ ایران شناس شهیر آمریکایی اولین شهری که از کاشی معرق در بناها استفاده نموده است شهر مراغه در قرن 5 تا 6 هجری قمری بوده است. کاشی معرق در دوران سلجوقی روی کار آمد. در کاشی معرق قطعات سفال لعابدار در اشکال مختلف هندسی، گیاهی و ... با یک طرح از پیش تعین شده در کنار یکدیگر چیده میشدند. این کاشی برگرفته از موزاییک کاری سدههای پیش از اسلام (چیدمان سنگهای رنگی در کنار یکدیگر برای ایجاد طرح و نقش جدید) است که بارزترین آنها را در دوران ساسانی در شهر بیشاپور شاهد هستیم. یکی از مهمترین نمونههای کاشی معرق به جا مانده در ایران کاشی کاری معرق مسجد میدان امام کاشان است. معرق کاری تا دوران صفویه در ایران رواج داشت.
کاشی هفت رنگ یا کاشی خشتی
کاشی هفت رنگ شیوه ای از هنر کاشیکاری بوده استکه با چیدن کاشیهای خشتی 15 سانتی متری در کنار یکدیگر طرح مورد نظر را با استفاده از هفت رنگ لاجوردی، سیاه، سفید، فیروزه ای، قرمز، حنایی و زرد بر روی کاشیها پیاده مینمودند آنگاه برای تثبیت رنگها آنها را در حرارت بالا در کوره لعاب دهی میکردند. کم کم کاشی خشتی به دلیل اقتصادی تر بودن مراحل ساخت آن جای کاشی معرق را گرفت.
کاشی زرین فام
سفال زرین فام همانگونه که از نام آن پیداست لعابی زرین و شفاف به سفال میدهد که باعث درخشش رنگهای آن و جلوه ای فلزگونه میشود. تکنیک کار بدین صورت بود که پس از استفاده از لعاب سفید بر روی بدنه کاشی و پخت آن، با استفاده از رنگدانههای حاوی مس و نقره کاشی رنگ آمیزی میشد و دوباره به کوره بر میگشت این حرارت دهی دوباره که به آن دو آتشه میگفتند باعث میشد کاشی به درخششی فلزگونه دست یابد. کاشی زرین فام (Golden Tile) را میتوان مهمترین سفال ایرانی برشمرد که آوازه جهانی دارد. زرین فام اولین بار توسط حکومتهای اسلامی مصری ساخته شد با ورود این تکنیک به ایران هنرمندان ایرانی در جهت پرورش و تکمیل آن قدمهای موثری برداشتند به گونه ای که راز تولید سفال زرین فام سالیان بسیاری بر همگان پوشیده بود و سایر کشورها در صدد دست یابی به فرمول این نوع لعاب بودند. بر طبق منابع، ساخت کاشی زرین فام از حدود 600 هجری قمری در کاشان رایج بوده است، توسعه این تکنیک از دوره سلجوقیان آغاز گردید و اوج هنر آن را در دوره ایلخانی شاهد هستیم. عمده ترین مراکز ساخت کاشی زرین فام در ایران شهرهای کاشان، جرجان (گرگان)، سلطانیه و ساوه بوده است.
نقوش کاشیهای زرین فام بیشتر شامل اشكال انسانی، حیوانی، گیاهی و هندسی در کنار اشعار فارسی، ضرب المثلها، احاديثی از پیامبر و ائمه اطهار با خطوط رایج کتیبه ای بوده است.
کاشی معقلی
کاشی معقلی، گونه ای از کاشی کاری است که با کنار هم قرار دادن قطعات کاشی رنگی به دست میآمد. این کاشیها بیشتر از خطوط کوفی بنایی در تزیینات بنا استفاده مینمودند. معقلی در لغت به معنای کوفی بنایی است که همان کاربرد خطوط کوفی در تزیینات بنا میباشد. این خطوط به دلیل استفاده در روی بنا، بنایی نام گرفته است. خط معقلی به دلیل زوایای تندی که داشت مناسب کتابت نبود در نتیجه از آن فقط در بناها استفاده میشد.
کاشی مشبک
کاشی مشبک نوعی کاشی بود که طرحها نقشها به شیوه خالی کردن بخشی از کاشی به صورت مشبک اجرا میشد. مشبک به معنی شبکه شبکه است. از این نوع کاشی در ساخت فضاهای پارتیشن شکل یا به عنوان نورگیر در پنجرههای مشبک استفاده میشد. این نوع کاشیکاری طرح ای پیچیده ای را اجرا مینمود. پنجرههای مشبک مسجد شیخ لطف الله اصفهان از بارزترین نمونههای آن است.
کاشی مقرنس
مقرنس کاری نوعی تزیین در معماری اسلامی است که به زیبایی هر چه بهتر ساختمان کمک فراوانی مینماید. مقرنسها به شکل لانه ی زنبور برای استحکام بخشی به طاقها اجرا میگردید و به شکل طبقاتی روی هم قرار میگرفت کم کم کاشیکاری پا به این عرصه گذاشت و مقرنس تبدیل به جایگاهی برای اجرای انواع کاشیکاری اسلامی برای زیبای آن گردید.
کاشیکاری در دورههای مختلف همواره خود را به عنوان مهمترین عامل تزیینی بناها مطرح بوده است. این هنر تا صنعتی شدن تولید کاشی در ایران به صورت دستی در ایران به حیاط خود ادامه داد تا زمانی که صنعتی شدن منجر به ظهور طرحها و اشکال متنوعی از کاشی گردید که جلوههای بصری کاشیها را تحت تاثیر قرار داد، به گونه ای که پیرو معماری غرب کاشیکاری مسیر جدیدی در طرح و نقش را در پیش گرفت و دیگر خبری از طرحهای متنوع کاشی برای کاشیکاری نبود.