موضوعات ترند :
کاشی زرین‌فام، هنری اصیل و ریشه‌دار در تاریخ ایران است که در دوره‌های مختلف، از سلجوقیان تا امروز، رواج داشته‌اند از لعاب فلزاتی مانند طلا، نقره و مس تشکیل می‌شوند که به آن درخشش خاص می‌بخشند. در حال حاضر هم این کاشی‌ها کاربردهای فراوانی در معماری ایرانی، از تزیین دیوارها و سقف‌ها تا ساخت ظروف و اشیا زینتی، دارند.
در اعماق تاریخ هنر ایران، جایی که خلاقیت و ظرافت با یکدیگر ترکیب می‌شوند، گنجینه‌ای بی‌نظیر نهفته شده که از دستان هنرمندان چیره‌دست ایرانی به‌یادگارمانده است. این گنجینه که کاشی زرین فام نام دارد، جلوه‌ای از شکوه و عظمت معماری ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد. در این مقاله، سفری به دنیای کاشیهای زرین‌فام خواهیم داشت و با تاریخچه، ویژگی‌ها و انواع این هنر اصیل ایرانی آشنا خواهیم شد. همچنین، نگاهی به برخی از کاربردهای این کاشی‌ها خواهیم انداخت و خواهیم دید که چگونه این شاهکارهای هنری، هویت و فرهنگ غنی ایران را به جهانیان معرفی می‌کنند.
نوعی سفال است که با لعاب خاص و درخشنده پوشیده شده است. این لعاب از فلزاتی مانند طلا، نقره و مس تشکیل شده و ظاهری چشم‌نواز به کاشی می‌دهد.
کاشیهای زرین‌فام، کاربردهای فراوانی در معماری ایرانی دارند. از تزیین دیوارها و سقف‌ها تا ساخت اشیا زینتی، این کاشی‌ها در جای‌جای بناهای تاریخی ایران به چشم می‌آیند و گواه ذوق و هنر بی‌نظیر ایرانیان هستند.
کاشی زرین فام به دلیل زیبایی، ظرافت و ارزش هنری بالا، همواره مورد توجه و اقبال مردم بوده است. این نوع کاشی، نه‌تنها جلوه‌ای زیبا به بناها و اشیا می‌بخشد، بلکه یادآور هنر و تاریخ غنی ایران نیز است.
ریشه‌های هنر زرین‌فام را می‌توان در اعماق تاریخ ایران، در دوره شکوه و عظمت سلجوقیان جستجو کرد. قدمت این هنر بی‌نظیر به قرن پنجم هجری قمری باز می‌گردد و نخستین نمونه‌های آن در شهر کاشان، پایتخت هنری سلجوقیان، یافت شده است.
در آن دوران، هنرمندان ایرانی با تلفیق خلاقیت و ظرافت خود، تکنیک جدیدی را در لعاب‌کاری سفال ابداع کردند. آن‌ها با استفاده از فلزاتی مانند طلا، نقره و مس در لعاب، به آن درخششی خاص و فلزی، مانند زر می‌بخشیدند. به همین دلیل این هنر به نام زرین‌فام شهرت یافت.
با حمله مغول به ایران این هنر هم دچار رکود شد؛ اما در دوره ایلخانیان، هنر زرین‌فام رونقی دوباره یافت و به اوج شکوفایی خود رسید. هنرمندان این دوره با ابتکار و نوآوری، طرح‌ها و نقوش جدیدی را بر روی کاشیهای زرین فام نقش بستند و ظرافت و زیبایی این هنر را به‌مراتب ارتقا دادند.
استفاده از نقوش اسلیمی، هندسی، حیوانی و گیاهی در کنار رنگ‌های متنوع و لعاب درخشان زرین‌فام، جلوه‌ای بدیع و چشم‌نواز به این کاشی‌ها می‌بخشید و آن‌ها را به عنصری زینت‌بخش برای بناهای باشکوه ایلخانیان تبدیل می‌کرد.
پس از ایلخانیان، هنر زرین‌فام در دوره‌های تیموری و صفوی نیز ادامه یافت و هنرمندان در هر دوره با ظرافت و ابتکار خود، بر غنای این هنر اصیل افزودند.
امروزه، کاشیهای زرین‌فام به‌عنوان یک میراث ارزشمند و نفیس هنر ایرانی، در موزه‌ها و بناهای تاریخی سراسر جهان به نمایش گذاشته می‌شوند و گواه ذوق هنری و خلاقیت بی‌نظیر ایرانیان هستند.
هر دو نوع کاشی و ظروف زرین‌فام به دلیل زیبایی و ظرافتشان، ارزش هنری بالایی دارند. می‌توان گفت که کاشی و ظروف زرین‌فام در ماهیت، کاربرد، تاریخچه و نحوه تولید شباهت‌های زیادی به یکدیگر دارند و تفاوت اصلی این دو در نوع کاربرد آن‌ها است.
از کاشی زرین‌فام برای پوشش و تزیین دیوار، سقف و کف در بناهای مختلف مثل منزل، امکان تجاری، مساجد و اماکن مذهبی استفاده میشود. درحالی‌که ظروف و سفال زرین‌فام برای سرو غذا، نوشیدنی و همچنین ساخت اشیا تزیینی مانند گلدان کاربرد دارند.
کاشیهای زرین‌فام از نظر ساخت به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
این نوع کاشی به روش دست‌ساز و با استفاده از تکنیک‌های سنتی تولید میشود. هر مرحله از ساخت این نوع کاشی، از جمله آماده‌سازی بدنه سفالی، لعاب‌کاری و پخت، با ظرافت و دقت بالایی توسط هنرمندان این صنعت انجام میشود.
کاشیهای زرین‌فام به دلیل دست‌سازبودن و ظرافت و دقت در ساخت، منحصربهفرد بوده و از زیبایی بی‌نظیری برخوردارند. به همین دلیل این کاشی‌ها ارزش هنری و در نتیجه قیمت نسبتاً بالایی دارند.
این نوع کاشی با استفاده از تکنولوژی‌های روز و به‌صورت انبوه تولید میشود. در تولید این نوع کاشی از قالب‌ها و دستگاه‌های پیشرفته استفاده میشود و مراحل مختلف ساخت به‌صورت خودکار انجام میشود.
در این روش به دلیل استفاده از قالب‌ها و دستگاه‌ها، کاشی‌ها طرح و نقش یکسانی دارند و تولید انبوه، باعث میشود قیمت مناسب‌تری نسبت به نوع سنتی داشته باشند. این نوع کاشیهای زرین‌فام در طرح‌ها و رنگ‌های متنوع تولید می‌شوند و به‌راحتی در بازار قابل‌دسترس هستند.
این نوع کاشی از تکه‌های کوچک کاشی زرین فام در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف ساخته میشود، به این صورت که تکه‌های کاشی با ظرافت و دقت در کنار هم قرار گرفته و طرح‌های زیبایی را خلق می‌کنند. این کاشی‌ها به دلیل تنوع رنگ و طرح، از زیبایی منحصربه‌فردی برخوردار هستند.
کاشیهای زرین‌فام، چه سنتی و چه مدرن، در طرح‌ها و نقش‌های متنوعی تولید می‌شوند که می‌توان آن‌ها را به دسته‌های کلی زیر تقسیم کرد:
این طرح‌ها از مهم‌ترین و رایج‌ترین طرح‌های کاشی زرین فام هستند. نقوش اسلیمی با خطوط منحنی و درهم‌پیچیده، ظاهری ظریف و چشم‌نواز به کاشی می‌بخشند. طرح‌های اسلیمی در دوره‌های مختلف تاریخ ایران، از جمله سلجوقیان، ایلخانیان و صفوی، رواج داشته‌اند.
این طرح‌ها از اشکال هندسی مانند مربع، مثلث، لوزی و دایره تشکیل شده‌اند. نقوش هندسی، نظم و ترتیب خاصی به کاشی می‌دهند و می‌توانند به‌تنهایی یا در ترکیب با طرح‌های دیگر استفاده شوند.
این طرح‌ها شامل نقش‌ونگار حیوانات مختلف مانند پرندگان، جانوران و موجودات افسانه‌ای هستند. طرح‌های حیوانی در کاشیهای زرین‌فام، ظاهری زیبا و سرگرم‌کننده به فضا می‌بخشند.
این طرح‌ها از نقوش گل‌ها، برگ‌ها و شاخه‌های درختان تشکیل شده‌اند. طرح‌های گیاهی، حس طراوت و سرزندگی را به فضا القا می‌کنند.
این طرح‌ها شامل آیات قرآنی، احادیث و اشعار هستند. کاشیهای زرین‌فام با طرح‌های کتیبه‌ای، علاوه بر زیبایی، جنبه معنوی و مذهبی نیز دارند.
در این نوع کاشی، از دو یا چند طرح مختلف به طور هم‌زمان استفاده میشود. ترکیب طرح‌های مختلف، می‌تواند به ایجاد تنوع و ظاهری خاص و منحصربهفرد در کاشی کمک کند.
علاوه بر این دسته‌بندی‌ها، کاشیهای زرین‌فام در رنگ‌های مختلف نیز تولید می‌شوند.
رنگ‌های رایج در این نوع کاشی عبارت‌اند از:
کاشیهای زرین‌فام به دلیل زیبایی و درخشش منحصربهفرد خود، در بناهای مختلفی مورداستفاده قرار می‌گرفته‌اند. از جمله مکان‌هایی که بیشتر از این کاشی استفاده می‌شد، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
در کاخ‌ها و عمارت‌های باشکوه، از کاشیهای زرین‌فام برای تزیین تالارها و اتاق‌ها استفاده می‌شد. این کاشی‌ها با طرح‌ها و نقوش ظریف و رنگ‌های درخشان، جلوه‌ای مجلل و چشم‌نواز به این فضاها می‌بخشیدند.
حوض‌ها و فواره‌ها نیز از جمله مکان‌هایی بود که با کاشیهای زرین‌فام تزیین می‌شده‌اند. انعکاس نور و درخشش این کاشی‌ها در آب، زیبایی و طراوت خاصی به این فضاها می‌داد.
از کاشیهای زرین‌فام برای تزیین گنبدها و مناره‌های مساجد و اماکن مذهبی استفاده می‌شد. درخشش این کاشی‌ها در نور خورشید، جلوه‌ای باشکوه و خیره‌کننده به این بناها می‌بخشید.
محراب مساجد نیز از جمله مکان‌هایی بود که به‌وفور از کاشیهای زرین فام در آن استفاده شده است. طرح‌ها و نقوش اسلیمی و آیات قرآنی با لعاب زرین‌فام، زیبایی و معنویت خاصی به محراب‌ها بخشیده است.
در برخی از مساجد و اماکن مذهبی، از کاشیهای زرین‌فام برای پوشش دیوارها و کف نیز استفاده می‌شد. این کار به زیبایی و شکوه فضای داخلی این بناها می‌افزود. نمونه‌ای از این کاشیهای زیبا را می‌توان در حرم امام رضا (ع) مشاهد کرد.
از کاشیهای زرین‌فام برای تزیین گنبدها و مناره‌ها در آرامگاه‌ها و بناهای یادبود استفاده می‌شد. این کار به‌منظور احترام به مقام متوفی و زیبایی و شکوه این بناها انجام شده است.
در برخی از آرامگاه‌ها و بناهای یادبود، از کاشیهای زرین‌فام برای پوشش دیوارها و سردرها نیز استفاده شده است. این کار به زیبایی و شکوه این بناها افزوده است.
از کاشیهای زرین‌فام برای ساخت انواع تابلوها و قاب‌ها نیز استفاده می‌شد. این تابلوها و قاب‌ها با طرح‌ها و نقوش ظریف و رنگ‌های درخشان، در طول تاریخ جلوه‌ای زیبا و منحصربهفرد به اماکن مختلف بخشیده‌اند.
ساخت کاشی زرین‌فام در گذشته، روندی ظریف و پرمشقت بود که به طور کامل به‌صورت دستی انجام می‌شد و هر مرحله از آن نیازمند مهارت و ظرافت خاص هنرمندان ایرانی بود. به دلیل این ظرافت و دشواری ساخت، کاشیهای زرین‌فام در گذشته قیمتی بالایی داشتند و از جمله اقلام لوکس و نفیس محسوب می‌شدند.
ساخت این هنر اصیل، مراحل مختلفی را شامل می‌شد که در ادامه به شرح آن‌ها می‌پردازیم:
در اولین مرحله، سفالگران از خاک رس مرغوب و تصفیه‌شده برای ساخت بدنه کاشی استفاده می‌کردند. برای آماده سازی بدنه سفالی به شرح زیر عمل می‌کردند.
در این مرحله، لعاب مخصوص کاشی زرین فام که از ترکیب مواد مختلف مانند سیلیس، قلیایی‌ها، اکسید فلزات (مس، نقره، طلا) و سایر مواد تشکیل شده بود، روی بدنه خشک شده کاشی اعمال می‌شد. لعاب‌کاری به روش‌های مختلفی مانند غوطه‌وری، ریختن یا پاشیدن انجام می‌گرفت.
ضخامت لعاب باید به‌دقت کنترل می‌شد، زیرا ضخامت زیاد یا کم آن می‌توانست بر کیفیت نهایی کاشی تأثیر منفی بگذارد.
پس از لعاب‌کاری، هنرمندان نقوش و طرح‌های موردنظر خود را با رنگ‌های مخصوص روی کاشی نقاشی می‌کردند.
در نهایت، کاشیهای نقاشی شده در کوره با دمای بالا (حدود 800 تا 900 درجه سانتی‌گراد) پخته می‌شدند. در اثر حرارت بالا، لعاب ذوب شده و به سطح کاشی می‌چسبید و طرح‌های نقاشی شده نیز تثبیت می‌شدند. پخت کاشی در کوره باید بادقت و ظرافت انجام شده تا از شکستن یا ترک‌خوردن آن جلوگیری شود.
امروزه با وجود پیشرفت تکنولوژی، روش‌های جدیدی برای ساخت کاشی زرین‌فام ابداع شده است. در این روش‌ها از دستگاه‌ها و تکنولوژی‌های جدید برای تولید کاشی زرین‌فام استفاده میشود.
برخی از روش‌های جدید تولید کاشی زرین فام عبارت‌اند از:
مراحل مختلف تولید کاشی زرین‌فام در این روش‌ها به‌صورت خودکار انجام میشود و نیاز به دخالت مستقیم انسان تا حد زیادی کاهش می‌یابد. این مراحل به شرح زیر است:
همان‌طور که در این مقاله گفته شد کاشی زرین‌فام از هنرهای اصیل ایرانی است که در دوره‌های مختلف، با ذوق و خلاقیت هنرمندان ایرانی، تکامل‌یافته و به اوج شکوفایی خود رسیده است. با استفاده از کاشی زرین‌فام در معماری و طراحی داخلی، می‌توان جلوه‌ای از زیبایی، اصالت و فرهنگ ایرانی را به فضاها بخشید و حس تحسین و شگفتی را در بینندگان برانگیخت.
امروزه استفاده از روش‌های جدید در تولید کاشی زرین فام، امکان تولید انبوه، کاهش هزینه‌ها و افزایش کیفیت این کاشی‌ها را فراهم کرده است. بااین‌وجود کاشیهای زرین‌فام سنتی که به‌صورت دستی ساخته می‌شوند، همچنان از ارزش هنری بالایی برخوردار هستند و به‌عنوان یادگاری از هنر و تاریخ ایران موردتوجه قرار می‌گیرند.
علاقه من به خواندن و نوشتن باعث شد سال‌ها در زمینه‌های مختلف اطلاعات کسب کنم. زمانی که وارد حوزه جذاب صنعت ساختمان شدم، اطلاعات و تجربه‌های ارزشمندی در این زمینه به دست آوردم که حالا تصمیم گرفتم آن را با دیگران به اشتراک بگذارم.
مرداد 14, 1403
در مورد کاشی زرین فام اطلاعات بسیار خوبی در مقاله به کار رفته و توضیحات مقاله بسیار کامل و جامع بود