موضوعات ترند :
هنر کاشی کاری ایرانی قدمت طولانی دارد و رقم آن به حدود ۴۰۰۰ سال قبل می‌رسد. کشور ایران بسیار وسیع بوده و قسمت اعظم این کشور پهناور از قسمت‌های بی آب و علف و بیابانی تشکیل شده است که زمین‌هایی مملو از شن و ماسه که قسمت اصلی متریال سازنده کاشی و سرامیک هستند اغلب این فضا را تشکیل داده‌اند. افرادی که به هنر معماری اصیل علاقه‌مند هستند و از تاریخچه کهن کاشی کاری در ایران اطلاعاتی در دست دارند، بسیارند. اگر شما نیز به صنعت کاشی کاری علاقه دارید و می‌خواهید بدانید که چه زمانی با هنر معماری ایران عجین شده است، در ادامه مطالب با ما همراه باشید.
مردم قدیم ایران با کشف و ساخت اولین مصالح ساختمانی مانند کاشی و آجر به هنر کاشیکاری پی بردند و همین زمینه‌ای برای شروع زیباسازی و پوشاندن دیوار و کف با استفاده از این مصالح شده است. قدمت کاشی کاری در ایران به دوره‌ای قبل از میلاد بر می‌گردد که در واقع در آن زمان معبدی در بین‌النهرین ساخته شد که هنر کاشیکاری را به وضوح نشان می‌داد. در این بنا ستون‌هایی از جنس صدف و سنگ‌های رنگین بسیار زیبا ساخته شدند. همچنین نمونه‌های دیگر در کاخ‌های سلطنتی در زمان بابلیان، آشوریان، اشکانیان و ساسانی نیز به چشم می‌خورد. بنابراین با وجود چنین اکتشافاتی تاریخچه کاشی کاری در ایران به دوران قبل از تاریخ وابسته است.
در قرن ششم کاشی‌ها با لعابی از جنس لاجورد و فیروزه و همچنین در قرن هشتم نیز کاشی‌ها با خمیر سنگی ساخته می‌شدند. کاشی‌های معرق کاری شده از قرن نهم ظهور پیدا کردند، که نمونه‌ای از این کاشی کاری در مسجد گوهر‌شاد دیده می‌شود. مسجد جامع قزوین، معبد چغازنبیل در شوش نیز از اولین نمونه‌های هنر کاشی کاری در ایران قرار می‌گیرند.
همانطور که گفتیم هنر کاشی کاری به سال‌ها قبل در ایران باز می‌گردد. اسم کاشی از شهر کاشان که مهد هنر معماری و کاشی کاری در ایران بوده گرفته شده است. بنابراین در قرون مختلف مشخص شده که ایران و البته کاشان شروع کننده نوآوری در هنر کاشی کاری بوده است. در این قسمت دوره‌های مختلف و تاثیر کاشی کاری را در آن‌ها ذکر می‌کنیم:
در زمان آل بویه نیز که از دوران اولیه اسلام است از کار با کاشی برای تزئین بناها و مساجد بهره می‌گرفتند و در واقع به هنر آن دوره کاشی کاری هندسی گفته می‌شد که در این میان می‌توان به ساخت مساجدی چون نیریز و نائین اشاره نمود. همچنین مقبره تیمور و مسجد گوهر شاد نیز از آثار این دوران هستند.
مقاله مرتبط: کاشی کاری اسلامی، بررسی جامع سیر تحول
در بازه سال‌های ۴۱۵ تا ۵۷۲ هجری که سلجوقیان بر ایران فرمانروایی می‌کردند هنر کاشی کاری توسعه پیدا کرد. در این دوران از آجرهای رنگارنگ و لعاب‌دار جهت تزئین بنا استفاده می‌کردند. کاشی کاری ستاره مانند در حرم امام رضا(ع)، کاشی کاری مسجد جامع عتیق در شهر اصفهان، مسجد جامع گناباد و گنبد قرمز در شهر مراغه نمونه‌های برگزیده در این عصر هستند. در این دوره کاشی‌هایی که ساخته می‌شدند با رنگ‌هایی مانند فیروزه‌ای، آبی، لاجوردی و کرم به لعاب رنگی کاشی افزوده می‌شد که سه نمونه لعاب پدید می‌آورد که با نام‌های لعاب تک رنگ، زرین فام و مینایی معروف هستند.
یکی از دوره‌های مهم در تاریخ کاشیکاری در ایران بعد از سلجوقیان دوره ایلخانی است. در این دوره فن‌آوری زرین فام کاربرد داشت که هیچ رنگی به آن اضافه نمی‌شد. در این عصر کاشی کاری در اوج خود قرار گرفت و برای تزئین بناهای مذهبی و غیرمذهبی کاربرد داشت. در زمان ایلخانی کاشی کاری علاوه بر نماهای خارجی ساختمان به داخل راه پیدا کرد و اوج شکوه و زیبایی را به اندرونی وارد شد.
در سال‌های بعد فن‌آوری آبی لاجوردی رونق گرفت و سپس نقاشی با لعاب جای آن را گرفت. در این فن‌آوری کاشی‌ها با محوریت طرح اصلی در کنار هم قرار می‌گرفتند و برای تزئین محراب مساجد از این طرح استفاده می‌شد.
با حمله مغول‌ها به ایران فن‌آوری مینایی جای خود را به لاجوردینه که تکنیکی بر پایه لعاب کاری کاشی با رنگ لاجوردی، سفید و فیروزه‌ای است، داد. بعد از این دوره سبک کاشی کاری برجسته بروز پیدا کرد و طرح‌های بسیار زیبا بر روی کاشی نمایان شد. گنبد سلطانیه زنجان نمونه‌ای از هنرهای این دوران است.
در زمان تیموریان هنر ایرانیان در خفقان جنگ کم‌رنگ شد و بعد از آن‌ها که حکومت به دست صفویان افتاد مجددا دوره تاریخ هنری ایران شکوفا شد. در ان دوره اصفهان به عنوان پایتخت واقع شد و زمینه گسترش معماری و هنر به این دوره تعلق می‌گیرد. شاه عباس صفوی به هنر کاشی کاری بسیار اهمیت داد و ترمیم و پوشاندن بناهای قدیمی با کاشی رواج یافت. همچنین در تزئین بناهای مساجد، کاروانسراها، مدارس و بازارها از این هنر بهره گرفتند، که از مورد توجه‌ترین این بناها می‌توان به مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و قصر هشت بهشت در باغ بلبلان اشاره کرد.
در دوران صفویه طرح‌هایی که در کاشی استفاده می‌شد نمایانگر نوع کاربرد آن مکان بود. مثلا مکان مذهبی و یا قصرها با سبک متفاوتی کاشی کاری می‌شد که ویژگی هر مکان را نشان می‌داد.
بعد از صفویه شروع دوران افشاریه و زندیه بود که تغییراتی در هنر کاشی کاری پدیدار نشد تا اینکه قاجار به سلطنت نشست. معماران و صاحبان هنر در این دوران صنعت تکامل یافته کاشی را به وجود آوردند. در زمان قاجار طراحی، تزئینات و سبک رنگی دچار تغییر و تحول شد. همچنین تصاویر مختلف که در بنای ساختمان و باغ‌ها استفاده می‌شود در مراکز دولتی و دروازه ها نیز به کار می‌رفت.
بناهای کاشی کاری شده در این دوره نسبت به زمان‌های دیگر متفاوت است. زیرا سبک کاشی کاری مختص یک فضا نبود ، بلکه در ساخت ایوان‌ها، سرکنسول‌ها در خیابان نیز از آن استفاده می‌کردند. امروزه همچنان بقایای هنر آن دوره و ثبت تصاویر انسان‌های بزرگ بر روی کاشی در تهران وجود دارد.
بعد از قاجار و بر تخت نشستن پهلویت، کاشی کاری پا را فراتر گذاشت و کم کم به سمت صنعتی شدن و تولید در کارخانه‌های صنعتی رفت. امروزه نیز با پیشرفت در صنعت کاشی کاری، این محصول توسعه یافته و به‌عنوان یکی از مصالح مهم ساختمانی به شمار می‌آید.
به طور کلی کاشی کاری در ایران تنوع زیادی دارد و در طول تاریخ، شاهد بودیم که این صنعت با خلاقیت هنرمندان کاشی کار،روزبه‌روز پیشرفت زیادی کرد. کاشی کاری سنتی در ایران به روش‌های مختلفی انجام می‌شد که در زیر به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
در این سبک از کاشی کاری قطعه‌های کوچک کاشی تراشیده شده و در کنار سبب خلق جدید با ظاهری خارق‌العاده می‌شوند. از این نوع کاشی کاری در بسیاری از قسمت‌های شهر همچنان استفاده می‌شود و نشان دهنده زنده بودن سبک کاشی کاری قدیم است.
در این نوع کاشی کاری که به صورت ترکیب و تلفیق شکل‌های هندسی در کنار هم است و طرح‌های هندسی خاص را می‌سازد.
این نوع کاشی کاری به کاشی کاری خشتی معروف است که در آن هر طرح کامل با ترکیبی از خشت لعاب‌دار است.
از این سبک در بناهای قدیمی استفاده می‌شود. طرح‌های استفاده شده در کاشی کاری مشبک از شکل‌های هندسی اقتباس شده است. مانند چهارضلعی، پنج ضلعی و شش ضلعی‌ها که جز این طراحی قرار می‌گیرند.
اگر بخواهیم یک تاریخچه کوتاه از تاثیر رنگ در کاشی کاری بیان کنیم، می توان گفت تا حدود پنج قرن اثری از رنگ آمیزی در سبک معماری وجود نداشت تا اینکه رفته رفته رنگ و لعاب در کاشی کاری مطرح شد. زمانی که از رنگ در کنار هنر طراحی و معماری صحبت می‌شود ناخودآگاه ذهن به سمت فضاهای معماری شده با ترکیب رنگ ویژه در ایران متمایل می‌شود. رنگ‌ها در معماری و کاشی کاری جای بخصوصی دارند که این اثر را می‌توان در محیط‌های مذهبی و غیر مذهبی از جمله ساختمان‌های مسکونی و گنبد مساجد، گلدسته‌ها، شبستان و تالارها دید. رنگ استفاده شده برای لعاب روی کاشی زیبایی منحصر به فردی به کاشی می‌بخشد.
کاشی هفت رنگ در دوران صفویه پا به عرصه ظهور گذاشت که امکان استفاده از تژئینات قبلی را به کاشی کاران می‌داد. رنگ‌های روشن در کاشی به همراه خطوط و نقوش عربی از جذابیت‌های کاشی کاری بود. رنگ‌های طبیعی مانند رنگ زرد، صورتی و سفید در کنار رنگ‌های لاجوردی و فیروزه ای در بعضی آثار در دوره قاجار دیده می‌شد.
هنر کاشی کاری زیباترین هنر در جهان محسوب می‌شود و در سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. از این هنر در مکان‌های مختلف مانند سقف گنبدی و گلدسته‌های مساجد، کاخ‌ها، کلیسا، ایوان خانه‌های سلطنتی و سنتی، مناره‌ها و فضاهای داخلی و خارجی به کار رفته است. زیباترین طرح کاشی کاری در ایران و ازبکستان به چشم می‌خورد که با ترکیب تکه‌های کوچک و برش خورده کاشی در کنار هم طرح بزرگ و فوق‌العاده زیبا را می‌سازند.
هنر کاشی کاری محدود به ایران نبوده و کاشی کاری در جهان و به سرزمین‌های مختلف نیز نفوذ کرده است، از جمله می‌توان به پارک گوئل که یک پارک عمومی در بارسلونا است، اشاره کرد که در آن هزاران کاشی در رنگ‌های مختلف در دیوار و سقف سازه به کار رفته است که تشکیل دهنده شکل‌های عجیبی از جانوران هستند.
مقاله مرتبط: تاریخچه کاشی کاری در جهان؛ معرفی قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان
در طول تاریخ و با ظهور هر دوره بناهای فوق العاده زیبا و ماندگار از هنر کاشی کاری به جای مانده است که اغلب افراد با این مکان‌ها آشنا هستند. از جمله این مکان‌ها شامل موارد زیر است:
هنرمندان بسیاری در طی تاریخ، در کار کاشیکاری بی‌نظیر بودند که نام بسیاری از آن‌ها در دستمان نیست و تنها شاهد آثار آن‌ها در مکان‌های مختلف هستیم. در زیر به معرفی برخی از کاشی‌کاران معروف ایرانی که آثار بی‌مثیلی از خود به جای گذاشتند، می‌پردازیم.
در پایان متذکر می‌شویم که با توجه به مطالب بالا هنر کاشی کاری در ایران قدمتی طولانی دارد و در طی قرون مختلف با پیشرفت در این زمینه آثار منحصربه‌فردی خلق شده است. از جمله جاهایی که از سبک کاشی کاری ایرانی می‌توان بهره برد شامل بناهای داخلی و خارجی، تزئین زیرگذرها، مناره‌های مساجد، کلیسا، ایوان و طاق‌خانه‌های سلطنتی نیز هستند. طرح‌های به‌کار رفته در کاشی و همچنین هنر رنگ‌آمیزی در سال‌های مختلف از جمله لعاب رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای به کاشی زیبایی خاصی بخشیده است. سبک کاشیکاری نیز شامل کاشی کاری معرق، معقلی، مشبک و هفت رنگ است. آثار به جا مانده از این هنر نیز بسیار است که امروزه محل بازدید علاقه‌مندان این سبک شده است.
از آنجا که درباره صنعت ساختمان مطالعه زیادی داشتم و از کودکی هم عاشق وبگردی و خواندن مقالات مرتبط بودم، دست به کار شدم تا با هنر نویسندگی، اطلاعات موجود در وب‌سایت‌های فعالان این حوزه را تا جای ممکن تکمیل کنم.
منابع :
مهر 17, 1403
کاشیکاری ایرانی در مساجد و اماکن تاریخی، زیبایی و روح معنوی خاصی به فضا می‌دهد.