موضوعات ترند :
اگر به این مقاله رجوع کرده‌اید، احتمالا برایتان سوال است که تاریخچه کاشی کاری در جهان به چه زمانی بر می‌گردد؟ و یا پرقدمت‌ترین کاشی کاری در جهان مربوط به کجا بوده است؟ هنر کار سفال از قدیمی‌ترین سازه دست بشر است که به صورت گل نپخته انجام می‌شد و در سال‌های بعد یعنی در حدود ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد کوره‌های پخت سفال تولید شدند. مصری‌ها اولین افرادی بودند که کشف کردند کاشی‌های در کوره پخته شده در برابر آب استحکام بالایی دارند.
با گذشت زمان هنر کاشی کاری در اصل با دستان هنرمند ایرانیان باستان ظاهر شد و به کشورهای دیگر نفوذ کرد. کاشی کاری از هنرهای تزئینی معماری است و طرفداران بسیار داشته و دارد که در قرن‌های هشتم و نهم به اوج خود رسید. همین امر زمینه‌ای برای ظهور کاشی‌های زیبا با طرح، نقش و اشکال مختلف گردید. اگر می‌خواهید اطلاعاتی هر چند کوتاه در زمینه کاشی کاری جهان داشته باشید، در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.
قبل از اینکه درباره قدیمی‌ترین کاشی کاری صحبت کنیم ابتدا بهتر است با آجر آشنا شویم که زمینه‌ای برای تولید کاشی است. آجر از تحولات عظیم انسان بوده که از گل پخته شده ایجاد می‌شد و برای ساخت بنا از آن بهره می‌گرفتند. رفته رفته استفاده از آجرهای قطور جای خود را به آجرهایی کوچکتر و با قطر کمتر دادند که برای تزئین دیواره بناها استفاده می‌کردند. در واقع کاشی را می‌توان نتیجه استفاده از آجر به عنوان تزئین بنا دانست.
قدیمی‌ترین اثر مربوط به کاشی لعابدار متعلق به ۳۳۵۶ تا ۳۳۷۲ هزار سال قبل است که به دوران حکومت آخناتون در مصر با نقش گل مهر گیاه (Mandragora) برمی‌گردد. این هنر باستانی زیبا در موزه بروکلین نگهداری می‌شود.در سرزمین‌های بین النهرین نیز، معبد چغازنبیل شوش خوزستان از قدیمی‌ترین و با عظمت‌ترین بناهای باستانی در زمان ایلامیان ایران است که به حدود ۳۲۷۰ سال قبل باز می‌گردد. در حدود ۵۰۰ تا ۷۰۰ سال قبل از میلاد نیز نمونه‌هایی از آجر لعابدار به چشم می‌خورد که به دوران تمدن آشوریان و بابلیان مربوط هستند و از جمله آثار معروف این دوره می‌توان به دروازه ایشار اشاره نمود.
از نمونه‌های دیگر آثار قدیمی نیز می‌توان به کاخ‌های هخامنشیان اشاره نمود که داریوش پادشاه هخامنشی با کمک هنرمندان کشورهای تحت سلطه خود زیباترین هنر معماری را خلق نمود که در زمان خود تجلی بسیاری یافت.
کاشی کاری به عنوان پنجمین روش هنری در تزئین معماری ساختمان است. امروزه به عنوان گران‌ترین نوع زیباسازی محسوب می‌شود. از جمله قدیمی‌ترین کاشی کاری‌های جهان از مرزهای کشورهای شرقی و غربی از جمله کشورهای ایران، ازبکستان و ایتالیا گذر کرده و در حقیقت در نقاط مختلف جهان جاگیر شده است. از جمله کشورهای اروپایی مانند آلمان، آمریکا و … هستند که کار معماری و طراحی در این کشورها مورد توجه است و افراد بسیاری در این کشورها از این طریق کسب درآمد دارند.
هنر کاشی کاری بسیار ارزشمند بوده و از دوره باستان تا امروز همچنان در حال توسعه بوده است و روز به روز تعالی می‌یابد. از هنر کاشی کاری که به صورت قطعات مربعی شکل کوچک رنگارنگ و لعاب‌کاری شده هستند در نمای ساختمان‌های مذهبی، مساجد، کاخ‌ها، حمام‌های قدیمی، دیواره زیرگذرها، مدارس و … استفاده می‌شود.
استفاده از هنر کاشی کاری در جای جای جهان سبب شده که سازه‌ای که اهمیت آنچنانی نداشته به یک اثر معروف و مشهور در تاریخ معماری تبدیل شود. در طی تحول هنر کاشی کاری در کشورهای مختلف از هزاره سوم قبل از میلاد و سرزمین‌های بین النهرین شروع به توسعه کرد تا جایی که در یونان نیز از این هنر استفاده می‌کردند. با تلاش ایرانیان طی اعصار مختلف این هنر به یکی از اصلی‌ترین ارکان تزئینی بناها در معماری تبدیل شد و در محیط‌های مذهبی، کاخ‌های امپراطوری، عمارت‌ها، مدارس و کلیساهای اروپایی نیز از این هنر بهره می‌گرفتند.
از جمله معروف‌ترین بناهای کاشی کاری شده در جهان می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
کاخ گلستان از نمادهای کاشی کاری بی‌نظیر در شهر تهران است و شکوه و عظمت این بنا آن را به بزرگترین ساختمان با ۱۷ بخش کاخ و موزه تبدیل کرده است. کاشی کاری با کاشی های کوچک رنگی در این بنا به کار رفته است و جلوه‌ای خاص به آن داده است.
مسجد شاه از هنرهای اعجازآمیز در معماری است که در حدود ۶۰۰ سال قبل ساخته شده و هنر کاشی کاری در این بنا همچنان دلبری می‌کند. ورودی مسجد از کاشی‌های لاجوردی با سبک خاص و طاق قوسی لانه زنبوری با برجستگی مقرنس کار شده در آن جایی برای سخن نمی‌گذارد.
سقف بلند بنا با کاشی‌های کار شده در آن زیبایی خیره‌کننده به این کلیسا بخشیده است که وقتی در مقابل آن قرار می‌گیریم به دروازه بهشت مانند است. هزاران کاشی نصب شده در این کلیسا تصاویری هستند که از انجیل گرفته شده است.
مسجد حسن دوم از بزرگترین مساجد در کشور مراکش است که ارتفاع مناره‌های بلند آن به حدود ۲۱۰ متر می‌رسد. این مسجد در حدود ۱۰ سال طول کشید تا ساخته شود و از زیباترین کاشی‌ها با رنگ سبز و آبی که طرح‌های اسلامی در آن‌ها به کار رفته هنر دست هنرمندان با ذوق را نشان می‌دهد.
کاشی کاری به ۵ طریق معرق، معقلی، هفت رنگ، مشبکی و مقرنس انجام می‌گیرد که در زیر مختصری درباره آن‌ها سخن می‌گوییم:
در کاشی کاری معرق قطعه‌های کوچک کاشی در کنار هم تصویری بزرگ و منحصربه‌فرد را ایجاد می‌کنند. در بسیاری از قسمت‌های شهر از هنر کاشی کاری معرق استفاده شده است. کاشی کاری معرق به دوره سلجوقیان بر می‌گردد.
روش کاشی کاری معقلی که به دست ایرانیان و بعد از ظهور اسلام به شکوفایی رسید از جمله انواع کاشی کاری اسلامی است. در این روش کاشی‌های کوچک در کنار هم ایجاد شکل هندسی زیبا و در ابعاد بزرگ می‌کنند و در تزئین بناها از این روش استفاده می‌شود. در کاشی کاری معقلی ابتدا کلمات و نوشته‌ها بر روی کاشی طراحی می‌شود و سپس در هنگام نصب کنار هم قرار گرفته و نوشته ای کامل را ایجاد می‌کنند.
علت نام‌گذاری این سبک از کاشی کاری به دلیل به کار بردن هفت رنگ مهم سیاه، سفید، زرد، حنایی، قرمز، لاجوردی و فیروزه‌ای است که بعدها با گذر زمان رنگ‌های دیگری نیز به ترکیب آن‌ها اضافه شد. در این سبک کاشی‌های مربع، مستطیل و شش وجهی سفید رنگ هستند و طراحی کشیده شده توسط زغال با رنگ‌های ذکر شده رنگ‌آمیزی می‌شوند.
در کاشی کاری مشبک کاشی‌ها به صورت شبکه‌ای در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و فاصله بین هر کاشی با کاشی دیگر فضای خالی جهت ورود نور خورشید و رد و بدل شدن هوا به اندرونی است. این نوع کاشی کاری از انواع کاشی کاری در ایران است که در اغلب ساختمان‌های تاریخی نمونه‌های آن‌ها را می‌بینیم.
هنر مقرنس کاری از هنرهای معماری ایرانیان است و به صورت پله پله یا طبقه‌ای شکل می‌گیرند. از جمله مقرنس‌ها می‌توان به مقرنس جلو آمده، معلق، لانه زنبوری و روی هم قرار گرفته اشاره نمود.
معماری و مخصوصا کاشی کاری ایرانی با به کارگیری طرح، نقش و رنگ‌های بی بدیل سبب شهرت هر آنچه بیشتر هنرمندان در جهان شده است. کاشی کاری برای موارد تزئینی طاق‌ها با قواعد و اصولی انجام می‌شود که ظرافت و دقت یک هنرمند را نشان می‌دهد. هنر کاشی کاری یکی از مهمترین بخش‌های معماری است که ذوق هنرمندان پارسی زبان را از دیرباز و در طی قرون مختلف به رخ کشیده و سبب شگفتی هر چه بیشتر در دیدگان یک بیننده شده است. این هنر از گذشته‌های دور تا حال دست‌خوش تغییرات در جهت مثبت قرار گرفته و هر قرن تحولاتی عظیم در آن رخ داده است که در زیر به آن‌ها می‌پردازیم:
مقاله مرتبط: کاشی کاری ایرانی؛ تاریخچه جامع کاشی کاری در ایران
در زمان آل بویه از کاشی کاری در زیباسازی بناها و مساجد استفاده می‌کردند و به نوعی به دوره کاشی کاری هندسی شهرت داشت. از جمله آثار مشهور دوره آل بویه می‌توان به مسجد نی‌ریز و نائین، مقبره تیمور و مسجد گوهر شاد نیز اشاره نمود.
مقاله مرتبط: کاشی کاری اسلامی، بررسی جامع سیر تحول
در دوره سلجوقیان آجرهای رنگارنگ و با پوششی از لعاب‌های رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای جهت ظرافت و زیبایی در بناها استفاده شد. از جمله آثار مشهور در این دوره مسجد جامع عتیق اصفهان، مسجد جامع گناباد، مسجد گنبد قرمز در شهر مراغه است. سه نمونه لعاب که با نام‌های لعاب تک‌رنگ، زرین فام و مینایی مشهور است به دوره سلجوقیان برمی‌گردد.
دوره ایلخانی بعد از سلجوقیان از مهمترین دوران در گسترش کاشی کاری است. در این دوره از فن زرین فام بهره گرفته شد. کاشی کاری در دوره ایلخانی برای بناهای مذهبی و غیر مذهبی و همچنین نماهای داخلی و خارجی ساختمان‌ها به کار می‌رفت.
در زمانی که بین صفویه و عثمانیان صلح و دوستی برقرار گردید، شاهان صفوی سبب رونق بسیاری از حرفه‌های فرهنگی و معنوی در کشور شدند. در این دوره علم و دانش گسترش یافت و هنر معماری به اوج و شکوفایی خود رسید. در دوره صفویه شهرسازی سنتی نیز متحول گردید که ساخت میدان نقش جهان اصفهان به‌عنوان بزرگترین میدان جهان نام گرفت که در زمان حال به‌عنوان دومین میدان ثبت شده در میراث جهانی است.
در زمان صفویه در شهرهای بزرگ از جمله در اصفهان که به شهر هنر معماری معروف است مکان هایی از جمله چهارسوق بازار، رسته بازار، تیم و تیمچه، حجره‌ها، ضراب‌خانه‌ها، آب انباری و سقاخانه، مساجد و مدارس با هنر کاشی کاری و معماری تزئین شدند تا جایی که به درجه‌ای از عظمت، شوکت و ابداع رسید و زیبایی بیش از پیش کاشی کاری نیز سبب جذب توریست به شهرهایی با این مزایا شده است.
از اصول کاشی کاری در دوره صفویه می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
در دوران نادرشاه که سراسر پر بود از جنگ و آشوب و البته سرکوبی، در آن زمان کمتر به آبادانی کشور پرداخته می‌شد اما به دلیل ارادت نادرشاه به حضرت علی(علی) کاشیکاری رونق گرفت و از آثار بر جا مانده در این زمینه می‌توان به کاشی کاری مسجد کبود گنبد در کلات اشاره نمود. از وقایع عجیب در دوره نادری نیز به کار بردن خط شکسته ثلث است که در بارگاه حضرت رضا(ع) نیز به چشم می‌خورد.
در دوره زندیه نیز مانند دوره صفویه هنر کاشی کاری از همان سبک استفاده می‌شد و کاشی کاری هفت رنگ جایگزینی برای روش مقرنس بندی و یا کاشی کاری معرق شد. از نمونه‌های هنر کاشی کاری در دوره زندیه سردرب ایوان داخلی است که بر پایه ذوق و خلاقیت و با طرح کاشی هفت رنگ و با استفاده از رنگ قرمز و اصطلاحا گل اناری با نقش درخت، شاخ و برگ و مرغان طراحی شده است. همچنین کاشی‌های (گل و مرغ) در عمارت کلاه فرنگی در شیراز نیز از این موارد هستند.
در دوره قاجاریه هنر معماری و کاشی کاری جز برنامه‌های اجرایی کشور قرار گرفت. ناصرالدین شاه در این دوره شروع به نوسازی پایتخت نمود و از جمله کارهای خود را در زمینه ساختمان‌های مذهبی و مدارس علمیه با هنر کاشی کاری مزین نمود. در اندرونی و همچنین در بناهای خارجی منازل از هنر کاشی کاری استفاده می‌شد. در زمان قاجاریه از هنر کاشی کاری در خیابان‌کشی‌های جدید با هنر معقلی سازی و ایوان‌ها خصوصا در معابر و خیابان‌ها از گره مهندسی در این زمینه استفاده می‌کردند.
هنر کاشی کاری در دوره قاجاریه شامل:
در دوره پهلوی اول کاشی کاری با چهره نگاره و یا عکس نظامیان با لباس فرم در سر درب باغ ملی که همان میدان مشق تهران است معروف است و از هنر کاشی هفت رنگ استفاده شده است. تا اواسط دوره پهلوی اول تا دوره پهلوی دوم نیز از کاشی کاری در مکان‌های دولتی و ادارات به کار می‌رفت و در سردرب سراها نیز از هنر معقلی سازی استفاده می‌کردند. نمونه‌هایی از این دوره را می‌توان در خیابان آیت الله شیرازی و کاروانسرای ملک مشهد به وضوح دید. در دوره پهلوی اول از کاشی گل مگلی در حمام و حوض‌خانه‌ها استفاده می‌شد.
در دوره پهلوی دوم از هنر کاشی کاری برای مساجد و مدارس علمیه بیشتر استفاده می‌کردند. در این دوره نیز در ساختمان‌های دولتی از کتیبه خط کاشی و همچنین از کاشی معرق برای مزار بزرگان نامدار مانند حافظ، سعدی، عمر خیام بهره می‌بردند.
در دوره جمهوری اسلامی به ساخت بناهای مذهبی بسیار اهمیت داده می‌شود. طراحی‌های زیبا در نمای مکان‌های مختلف نیز نهایت معماری تزئینی اسلامی را نشان می‌دهد. اگر بخواهیم به هنر ایرانی اسلامی نیز در این دوره اشاره کنیم، شامل معرق کاری و کاشی هفت رنگ در آستان مقدس امام رضا(ع)، بارگاه حضرت معصومه (س) و احمد ابن موسی (ع) هستند. در سال‌های اخیر نیز از هنر کاشی کاری در مدارس و ادارات آموزش و پرورش بیشتر استفاده شده تا روح زنده هنرمندان ایرانی و ذوق و قریحه توام، از بناها خارج نشود.
در این قسمت با تاریخچه کاشی کاری در جهان آشنا شدیم و با توجه به مطالب بالا متوجه شدیم که ایرانیان از باستان تاکنون در زمینه معماری و هنر کاشی کاری موفق بوده‌اند و طی قرون مختلف با توسعه در این زمینه توانستند پیشرفت چشمگیری داشته باشند که این هنر به کشورهای اروپایی نیز کشیده شد که بهترین و معروف‌ترین کاشی‌‌کاری‌ها در این مقاله نام برده شد. در پایان بسیار مفتخریم که با سایت کاشی لند همراه بودید و امیدواریم مطالب مفیدی در زمینه کاشی کاری در جهان در اختیار شما قرار گرفته باشد.
همیشه دنبال جستجو در بخش های مختلف علمی در هر زمینه ای بودم، تا اینکه تو زمینه مصالح ساختمانی مطالب زیادی رو در قالب مقاله پیگیر شدم و به نوعی تخصصی یاد گرفتم تا وارد هنر نویسندگی در این زمینه شدم تا بتونم مطالب مفید و جامعی رو در اختیار مخاطبان قرار دهم.
منابع :
مهر 22, 1403
من رشته تحصیلیم هنر و ومعماری هست از خوندن تاریخچه کاشی کاری در این مقاله بسیار لذت بردم.